Szlak Umocnień Obronnych i Pomników Przeszłości

     Szlak Umocnień Obronnych i Pomników Przeszłości jest I etapem dużego projektu obejmującego całą gminę Ustrzyki Dolne. Zakłada odczyszczenie części okopów z okresu I i II wojny światowej na 4 wzgórzach okalających miasto Ustrzyki Dolne: Kamiennej Laworcie, Małym Królu, Gromadzyniu, Orliku. Przy wybranych okopach umieszczone zostaną 4 tablice informacyjne, usytuowane w naturalnych kamieniach, tak aby nie było ingerencji w środowisko leśne. Na tablicach zostały umieszczone informacje o walkach podczas pierwszej i drugiej wojny światowej w Bieszczadach. Szlak rozpoczyna się w rynku. Przy zejściu z Orlika na niebieskim szlaku zostały odczyszczone tzw. „Zęby Smoka” -  żelbetowe, trójkątne umocnienia przeciwczołgowe. Umieszczona została tam odpowiednia tablica informacyjna. Przygotowane zostały odpowiednie słupy z kierunkowskazami, które poprowadzą szlak przez miasto, gdzie obejmie on: pomnik pomordowanym przez hitlerowców (kamienny orzeł), pomnik pomordowanym przez UPA (naprzeciwko SP nr 1), pomnik poświęcony Sybirakom (park miejski), pomnik ku czci żołnierzy poległych na frontach II wojny światowej (park miejski) oraz pomniki przy kościele w Jasieniu. Całość szlaku jest związana z Izbą Regionalną Bieszczadzkiego Centrum Turystyki i Promocji w Ustrzykach Dolnych.
     Szlak ten obejmie w następnych etapach całą gminę: miejsca pamięci, bitew, pomniki historii, wydarzeń, cmentarze (np. żydowski, bojkowski), miejsca po byłej granicy polsko-radzieckiej, kopalnie ropy naftowej, pomniki PRL-u  na terenie gminy.

     Nasze góry nie należą do najwyższych części Karpat, przeciwnie, w sąsiednim Beskidzie Niskim główny karpacki grzbiet osiąga swój najniższy punkt – 500 m n.p.m. na Przełęczy Dukielskiej. Stąd na wschód i zachód góry „nabierają” wysokości, by osiągnąć kulminację na zachodzie w Tatrach, a na wschodzie w Czarnohorze. Masyw karpacki jest też w tych stronach najwęższy, tędy najkrócej z północy w rozległą, żyzną Dolinę Panońską. Nic zatem dziwnego, że przez bieszczadzkie i beskidzkie przełęcze przebiegają od niepamiętnych czasów szlaki wędrówek ludów, trakty handlowe, trasy przemarszów wojsk - znaczą je cmentarze licznych pół bitewnych.

   Nie inaczej było w dwudziestym wieku, czasie największych, najkrwawszych i najokrutniejszych wojen w dziejach ludzkości. Podczas tzw. „Wielkiej Wojny” armia carska starała się wielokrotnie zająć te newralgiczne przełęcze: Dukielską, Łupkowską, Użocką, Werecką, i kilkakrotnie jej się to udawało. Były one później z trudem odbijane przez austrowęgierskie i niemieckie wojska. Zima 1914/1915 pochłonęła w Karpatach tysiące istnień ludzkich - ofiar walk, mrozu i chorób. 
    Kiedy zakończyła się I wojna światowa, rozgorzały zacięte walki narodów karpackich o niepodległość i kształt przyszłych granic. Na naszym terenie o te same cele walczyli Polacy i Ukraińcy. Jednym z najważniejszych strategicznie punktów w tym rejonie były Ustrzyki Dolne. Obie strony starały się zagarnąć to miasto. Miały tu miejsce spektakularne sukcesy i dotkliwe porażki. Swoją służbę w odradzającym się wojsku polskim rozpoczynał przyszły człowiek legenda – gen. Stanisław Maczek.
    Na młode państwo polskie szybko spadła kolejna wojna. Choć pierwszą uważano za najstraszliwszą w dziejach, druga szybko odebrała jej palmę pierwszeństwa. Wrzesień 1939 r., pomimo bohaterskiej postawy żołnierzy polskich, pogrążył Bieszczady w mrokach okupacji sowieckiej i niemieckiej. 
     W 1941 r. po przełamaniu nieukończonych sowieckich umocnień tzw. „Linii Mołotowa” przez Niemców i Słowaków rozpoczęła się największa w dziejach ludzkości wojna  toczona na lądzie. W górach i na pogórzu działała polska, ukraińska i sowiecka partyzantka, często walcząc z Niemcami i przeciwko sobie nawzajem. Radykalizowały się relacje polsko-ukraińskie. Z bieszczadzkiej przestrzeni zaczęły znikać całe nacje: Żydzi, Romowie, a ostatecznie także dawni, niemieccy koloniści. 
    Latem i jesienią 1944 roku front znowu przetoczył się przez Ustrzyki Dolne i region. Pomimo zaciekłej obrony stawianej przez Niemców i Węgrów rosnąca z dnia na dzień w siłę Armia Czerwona, a zwłaszcza 1 Front Ukraiński, wypchnęły nieprzyjaciela za Karpaty zdobywając węgierską  Linię Arpada i niemieckie umocnienia górskie.
    Koniec wojny dla Europy nie przyniósł końca dramatu mieszkańców tych gór. Konflikt narodowy i ideologiczny rozgorzał wielkim ogniem, który zniósł wielowiekowe dziedzictwo kulturowe, pozostawiając przepaście traum pomiędzy ludźmi i narodami.
    Po tych straszliwych koszmarach XX w. pozostaje nam tylko wierzyć, że pokolenia obecnego stulecia nie dopuszczą na tej ziemi do powtórki z historii.